ზარზმასთან რომ მივედით უკვე ბნელდებოდა. სურათებიც დიდად არ გამომივიდა, თუმცა ტაძარი შიგნიდან მშვენივრად ჩანს.
ისტორია
ბერმა მოგვითხრო ტაძრის ისტორია: წმ. სერაფიმ მის ძმასთამ ერთად მოვიდნენ ამ მხარეში გამოცხადების შემდეგ. დაფუძნდა დღევანდელი ტაძრის ტერიტორიაზე. თურმე საოფელი წისქვილი მთებში მდინარის შესაერთთან მდებარეობდა. სოფელი იყო წარმართების, რომლებიც ხელს უშლიდნენ ბერებს მონასტრის დაარსებაში. წმ. სერაფიმემ მათ უწინასწარმეტყველა რომ ღვთის რისხვა დაატყდებოდათ თავს. მართლაც ასე მოხდა. მთების უკან მდებარე ტბა (რომლის ნაკვალევი და ნაშთები დღესაც არის დარჩენილი), რომელიც გაიხსნა და მთებს შორის ჩამოედინა, მთლიანად დაცარიელდა და პირწმინდად წალეკა ეს სოფელი. ყოველივე ამის გამო აღნიშნულ ტაძარს დაერქვა ზარზმა რაც მიუთითებს მის დაარსებასთან დაკავშირებულ თავზარდამცემ მოვლენაზე.
ხატწერა
წმ. სერაფიმ ზარზმელმა ტაძარში პირველ რიგში დააბრძანა "ზარზმის ფერისცვალების ხატი", რომელიც დღეისათვის დაცულია სახელმწიფო მუზეუმში. წმ. სერაფიმის ცხოვრება აღწერა მისმა ძმისშვილმა ბასილ ზარზმელმა, რომელიც შემდგომ პერიოდში გახდა ზარზმის წინამძღვარი.
მე-11 საუკუნეში აქ მოღვაწე მამებმა შექმნეს ზარზმის წმინდა ღვთისმშობლის ხატი, რომელიც ანალოგიურად დაბრძანებულია და დაცულია სახელმწიფო მუზეუმში.
ტაძარი რომელიც დღეს ჩვენს თვალწინ წარმოდგება არის მეცამეტე საუკუნის ბოლოს და მეთოთხმეტე საკუნის დასაწყისშია აგებული ჯაყელების მახრდაჭერით და წმინდა ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის მატარებელია.
მე-16 საუკუნეებში მთავრებად ხურციძეები მოევლინა და მათი ხელმძღვანელობით მე-13 საუკუნის ფრესკები თავიდან მოიხატა. შესაბამისად ტაძარში დღეისათვის შემონარჩუნებულია მე-16 საუკუნის ხატწერა. აქ ჯაყელების ფრესკების გარდა შენარჩნებულია ქტიტორი ხურციძეების ფრესკაც. ხურციძეების ხელმძღვანელობით ტაძრის ტერიტორიაზე ასევე აიგო რამოდენიმე ბაზილიკა (წმ. ნიკოლოზის, ნინოს, გიორგის, იოანე ღვთისმეტყველის სახელობის). აღნიშნული ტერიტორიების თურქების მიერ დაპყრობის შემდეგ ტაძარი დაიკეტა. მეცხრამეტე საუკუნის ბოლო წლებში რუსეთის ბოლო იმპერატორის ძმა საქართველოში აბასთუმანში ხშირად სამკურნალოდ ჩამოდიოდა ვინაიდან მას ტუბერკულოზი აწუხებდა. ზარზმის ტაძრის ხილვის შემდეგ გადაწყვიტა მისი რესტავრაცია. ტაძარს დარღვეული ჰქონდა გალავანი, საერთოდ არ ქონდა კარიბჭე და სხვა. მან აღადგინა ტაძარი, რესტავრაცია გაუკეთა ფრესკებს, რიგ ადგილებზე ახალი ფერები დასვა მხატვარმა რის გამოც დღეისათვის ჩვენ ვხედავთ მე-16 საუკუნისა და 1905 წელს დასრულებული სარესტავრაციო სამუშაოების შედეგად დასმულ ფერებს.
