თუშეთი, 2008 წლის 5-8 სექტემბერი

[Mta Mkvarebia]

პატარა უღელტეხილის ავლის შემდეგ თუშეთის ცენტრს, სოფელ ომალოს მივადექით. გავჩერდით იმ სასუმროსთან, რომლის ეზოშიც ვაპირებდით დაბანაკებას. სასტუმროს მეპატრონე შინ არ დაგვხვდა, მისმა ახლობლმა ქალბატონმა გვითხრა, უარს არ გეტყვით კარვების გაშლაზეო, მაგრამ გადავწყვიტეთ, დავლოდებოდით. მანამდე ფოტოები გადავიღეთ, ხედებით დავტკბით

[Mta Mkvarebia]

მასპინძლის დაბრუნებამდე კესალოს კოშკების მოსანახულებლად წავედით.

[Mta Mkvarebia]

[Mta Mkvarebia]

კესელოდან დაბრუნების მერე კარვების გაშლა დავიწყეთ, რადგან ღამით ამის გაკეთება გაგვიჭირდებოდა. სასტუმროდან ცოტა მოშორებით, ხრამის პირას შევარჩიეთ ბანაკი, უკან წიწვნარი იყო, სადაც მასპინძლის კურდღლები დარბოდნენ და წინ კიდევ ალაზნის ხეობა, სადღაც შორს, სიღრმეში რომ მიიკლაკნებოდა მდინარე. თავი ზღაპარში გვეგონა. ხუთი კარავი გავშალეთ.


კარვის გარდა კონსტანტინეს მიერ წამოღებული დროშაც გავშალეთ.


კონსტანტინეს რუქაც ჰქონდა წამოღებული და ამ ფოტოზე მტერზე თავდასხმის საიდუმლო გეგმას განიხილავენ



გელა რომ იმღერებდა და დაუკრავდა ხომ გჯერათ? , ჯერ კიდევ გზაში ვტკბებოდით დისკზე ჩაწერილი მისი და თეონას სიმღერებით.






ასე დასრულდა ეს დღე. .. კინაღამ დამავიწყდა, მანამდე იყო კიდევ ერთი რამ. კესალოს ციხეებიდან რომ დავბრუნდით კოსმოსში გავისეირნეთ და საერთოდ, თითოეული დღე კოსმოსში მოგზაურობით სრულდებოდა, თუმცა უშედეგოდ. მხოლოდ წამოსვლის წინა დღეს გაგვიმართლა. მაგრამ ამაზეც მოგვიანებით.

[Mta Mkvarebia]

დილით ადრე გავიღვიძეთ. ასე გამოიყურებოდა ჩვენი ბანაკი:





იმ დღეს გეგმაში გვქონდა დართლოს, კვავლოს, დანოს, ჭეშოს, ფარსმისა და გირევის მონახულება. გზად ლამაზი ხედები იშლებოდა. ეს კვლავ კესელო:





სადაც გაიხედავდი, სულ ცხვრები და ცხენები გვხვდებოდა:



ნეტა ვის უღებს ნინუკალა ფოტოს?



აი, თურმე, ვის

[Mta Mkvarebia]

ასევე გვხვდებოდა პატარა ჩანჩქერები, რომელიც გულგრილს არ გვტოვებდა და ხშირ-ხშირად უწევდა კობას მანქანის გაჩერება .








დართლოს მივუახლოვდით:



აი გამოჩნდა კიდეც. მართალია ცა მოღრუბლული იყო და ფერებიც არ იყო სახარბიელო. თან არასაკმარის განათებაში მობილურით რა სურათები უნდა გადამეღო





მაშინვე გადავცვივდით ფოტოების გადასაღებად:

[Mta Mkvarebia]

ეს დართლოს დანგრეული ეკლესიაა, მიუხედავად იმისა, რომ მართლმადიდებლურია, ადგილობრივების რწმენით, არც მასთან მიახლოება შეუძლია ქალს. ბიჭებმა წინასწარ გაგვაფრთხილეს, მაგრამ რადგან მანქანა მის სიახლოვეს გააჩერს, ჩვენც გადმოვედით და ეკლესიის სიახლოვეს გაბმული მავთულხლართი რომ დავინახეთ, ვიფიქრეთ იმის იქით გადასვლაა აკრძალულითქო და მშვიდად ვიღებდით ეკლესიის გარშემო ფოტოებს. ეს მომენტი დაიმახსოვრეთ, მოგვიანებით ისევ დავუბრუნდებით











მოსიყვარულე მეზობლების სცენებიც გავითამაშეთ . ასეთ სცენებს კიდევ მრავლად ნახავთ, მოიოვება ყველას ფოტოაპარატში სხვადასხვა კადრები

[Mta Mkvarebia]

ძალიან ლამაზი სოფელია დართლო, ულამაზესი კოშკებით და ჩუქურთმიანი სახლებით

[Mta Mkvarebia]

ცნობები თუშეთის ისტორიულ ძეგლებზე და არქიტექტურაზე:

თუშეთში 50-მდე დასახლებული და გაუკაცრიელებული სოფელია, რომელიც ისტორიული განვითარების თვალსაზრისით ორ ჯგუფად იყოფა:

I. ისტორიული დასახლებები – ჭონთიო, ჰეღო, დაქიურთა, ნაკუდურთა (პირიქითის ხეობა); ინდურთა, წარო, ეთელტა, საგირთა, შავწყალა (წოვათის ხეობა) XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში გეოპოლიტიკური თუ სხვა მიზეზების გამო მიტოვებული იქნა, რის გამოც დაკონსერვებული სახით შემოინახა ისტორიული ფორმა.

II. ტრადიციული დასახლებები (ომალო, დოჭუ, დართლო და ა. შ.), რომელთაც დაკარგეს რა თავდაცვითი ფუნქცია, განიცადეს საცხოვრებლის ევოლუცია და სტრატეგიული რელიეფიდან განვითარდნენ წყნარ რელიეფზე.
განვითარების მიხედვით გამოიყოფა საცხოვრებელი ნაგებობების სამი ტიპი: ძველი, გარდამავალი და ახალი. ძველი საცხოვრებელი – ისტორიული დასახლებებისათვის დამახასიათებელი კოშკურა 3-6 სართულიანი თავდაცვითი ნაგებობაა. ამგვარ ციხე-სახლებში ცხოვრობდნენ დიდი, განუყრელი ოჯახები, რაც კოლექტიური შრომისა და კოლექტიური თავდაცვის აუცილებლობით იყო განპირობებული.

გარდამავალი ტიპის საცხოვრებელი ნაგებობა “კარსეანი სახლი” – ციხე-სახლზე მოშენებული ნაგებობა, რომელიც ნამეტი პროდუქციის წარმოებისა და შენახვისათვის იყო განკუთვნილი. კარსეანი სახლების მშენებლობა დაიწყო XIX საუკუნის II ნახევრიდან. XIX საუკუნის ბოლოს კარსეანი სახლიდან ვითარდება აივნიანი სახლი, რომელშიც ესთეტიკური ფაქტორი დომინირებს და გაწყობილია ქალაქური სტილის კარ-ფანჯრებითა და აჟურული აივნებით.

თუშური სოფლის პეიზაჟის განუყოფელი ნაწილია ციხე-კოშკი, ციხე-სახლის ტიპოლოგიური ანალოგი, რომელიც სასოფლო-საგვარეულო საკუთრებას წარმოადგენდა. ამგვარ ციხე-კოშკებში მტრის მოძალების ჟამს იხიზნებოდა მთელი მოსახლეობა და საერთო ძალით იცავდა თავს.

თუშეთში ორი ტიპის ციხე-კოშკს ვხვდებით: პირამიდულსახურავიანს, რომელიც მხოლოდ პირიქითა თუშეთის ხეობაშია გავრცელებული (დართლო, კვავლო, ფარსმა, გირევი, ჰეღო, ჭონთიო) და ცალქანობა ან ორქანობა სახურავიან ციხე-კოშკებს, რომელიც თუშეთის ყველა ხეობაშია გავრცელებული.

თუშეთის საკულტო არქიტექტურა სამი ტიპისაა: წინაქრისტიანული (წარმართული); წარმართულ-ქრისტიანული (სინკრეტული) და ქრისტიანული.

წინაქრისტიანულ არქიტექტურას განეკუთვნება ჯვარ-ხატი. ეს არის საკრალიზებული ტერიტორია, სიპი ქვისაგან აშენებული მცირე ზომის მასიური კოშკებით, ზოგჯერ ღვთისმსახურთა საცხოვრისითა და სარიტუალო კომპლექსებითურთ.

წარმართულ-ქრისტიანულ (სინკრეტული) არქიტექტურას განეკუთვნება შუა საუკუნეების მცირე ზომის სალოცავები, ადგილობრივი სამარხი აკლდამების ანალოგიური ნაგებობები, ქრისტიანული არქიტექტურისათვის დამახასიათებელი დასავლეთ-აღმოსავლეთის ორიენტაციითთ, სატრაპეზოთი და სარკმელით (სოფლები: დართლო, გუდაანთა, წარო).
ქრისტიანულ არქიტექტურას განეკუთვნება XIX საუკუნეში რუსეთის კოლონიური ხელისუფლების მიერ აშენებული კანონიკური ეკლესიები (შენაქო, ომალო, ნაციხარი, ილიურთა, ჯვარბოსელი, დართლო, ფარსმა).

სამარხი არქიტექტურის ნიმუშებია შუა საუკუნეების აკლდამები, რომელიც აშენებულია ფიქალი ქვითთ, აქვს თაღოვანი ჭერი და სიპედი სახურავი (ჰეღო, ჩიღო, წარო, ალისგორი).

საზოგადოებრივი ნაგებობებიდან აღსანიშნავია სოფელ დართლოს “საბჭეო”, თემური სამართალწარმოების იშვიათი მატერიალური ძეგლი. აქ ნახევარწლიურად განლაგებული იყო 12 უხუცესის ქვის სავარძლები. სავარძლების წინ მიწაში ჩასმული იყო ორი ქვა – მომჩივანისა და მოპასუხისათვის. ამჟამად ძეგლი დაზიანებულია და შემორჩენილია ქვის სამი სავარძელი.

[Mta Mkvarebia]

ეს კიდეც ცნობები თუშეთის ისტორიის შესახებ, ამაზე პირველ პოსტშიც დავწერე ნაწილობრივ, მაგრამ ვფიქრობ, დეტალურმა ინფორმაციამ შეიძლება ვინმე დააინტერესოს, ვისაც კიდევ ამდენი კითხვა ეზარება, იმან სურათები დაათვალიეროს :


გეოგრაფიული იზოლაციის, ისტორიული ცენტრებიდან და მოვლენებიდან მოშორების გამო, გვიან შუასაუკუნეებამდე თუშეთისა და თუშების შესახებ არცთუ ბევრი ისტორიული ცნობა გვხვდება. თუმცა თუშეთში აღმოჩენილი ბრინჯაოს ნივთები, რომლებიც ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მე-12_მე-11 საუკუნეებითაა დათარიღებული, გვაძლევს უფლებას ვივარაუდოთ, რომ ადამიანს თუშეთის ტერიტორიაზე უძველესი დროიდან უცხოვრია.

კავკასიონის მთების წყალობით მიუწვდომელი და ძნელად მისასვლელი თუშეთი, როგორც უცხოელი დამპყრობლებისათვის ასევე ქართველი ფეოდალებისათვის, საკუთარი ცხოვრებით ცხოვრობდა. მისდევდნენ მესაქონლეობასა და მიწათმოქმედებას, ეწეოდნენ მეკოპარობას (მეზობელ მთიელებზე დოვლათის დაუფლების მიზნით დავდასხმა) და თავად იგერიებდნენ მეზობელი ქისტებისა (ჩეჩნები) და ლეკ-დიდოების (დაღესტნელები) შემოსევებს. ბუნების მკაცრმა პირობებმა და მეზობელი მთიელების მუდმივმა შემოსევებმა თუშები საუკეთესო მეომრებად ჩამოაყალიბა.

კახეთის მეფე ლევან II-ემ (1520-1574) თუშებს ზამთრის საძოვრებად ალონის (დღევადნელი ალვანი) ველი უბოძა. ამიერიდან თუშების ცხოვრება სამუდამოდ დაუკავშირდა მეზობელ კახეთს. ყოველთვის, როდესაც კახეთს უჭირდა, თუშები და სხვა მთიელები მას დახმარებას უწევდნენ.

ისტორიის ცოდნა არ არის საჭირო იმის მისახვედრად, რომ თუშეთი მუდამ განიცდიდა ჩრდილოელი მეზობლების მუდმივ თავდასხმას. ამის დასტურად ციხეებითა და კოშკებით გამაგრებული თუშური სოფლების მონახულებაც კმარა. ომალოსა და წოვათას ციხეს ბევრჯერ მისდგომია მტერი, მაგრამ სიმაგრეების აღება ვერასოდეს მოუხეხებია. ამგვარი ციხეების აგებაში თურმე მთელი სოფელი მონაწილეობდა, რადგან ყოველ გვარს საკუთარი ციხე-სიმაგრის აშენების საშუალება არ ჰქონდა, ხოლო თავშესაფრის გარეშე ყოფნა დაღუპვის ტოლფასი იყო. ძველი თუშური საცხოვრებელი ციხე-სიმაგრის ტიპისა იყო და ერთდროულად დავდაცვით, საცხოვრებელ და სამეურნეო ფუნქციებსაც ასრულებდა. დღეს, შუა საუკუნეებისათვის დამახასიათებელი დასახლებათა ნაშთები პირიქითის, წოვათასა და ჩაღმის ხეობებში ისტორიული წარსულის მიწმეებად შემორჩენილან.

თავისებური და განსხვავებულია თუშეთის არქიტექტურა: ფიქალით ნაშენი დახურულაივნიანი სახლები და ციხე-სიმაგრეები მეზობელი მთიელების: ხევსურების, ფშაველებისა თუ დაღესტნელების სახლებისაგან სახურავებით გამოირჩევა. თუშური საცხოვრებელი სახლები სიპი ქვით, ორფერდა სახურავით არის გადახურული, რომელსაც მნახველი პირველივე შეხედვით შეამჩნევს.

XIX საუკუნის ბოლოდან ტრადიციული თუშური სახლები ქალაქური ტიპის აივნიანმა სახლებმა შეცვალა. თუშეთისათვის არატიპიური დუღაბით ნაშენი და პირამიდისებური სახურავის მქონე კოშკები კარგად არის შემონახული პირიქითა ალაზნის თემში და ჭონთიომდე ყველგან გვხვდება. ეს სიმაგრეები, ისევე როგორც მთელი თუშეთი, მრავალი ბრძოლის მომსწრენი არიან.

საკულტო ნაგებობები თუშური სოფლის ორგანული ნაწილია, რომლებიც ქრისტიანული და წარმართული რწმენა-წარმოდგნების შერწყმას ასახავს.

XX საუკუნის ოცდაათიანი წლებიდან თუშებმა კახეთში, ალვანის ველზე დაიწყეს ჩამოსახლება. გაჩნდა ორი დიდი სოფელი – ზემო და ქვემო ალვანი. XX საუკუნის 50-იანი წლებში საბჭოთა მთავრობამ საქართველოს მთიანი რეგიონების იძულებითი დაცლა დაიწყო, ამ პერიოდში მრავალი მაღალმთიანი სოფელი დაცარიელდა. მოსახლეობა მხოლოდ ჩაღმის თემის რამდენიმე სოფელს: ომალოს, შენაქოსა და დიკლოს შემორჩა.

წლის მნიშვნელოვან პერიოდს, სამანქანო გზის არასებობისა და რთული საცხოვრებელი პირობების გამო, თუშეთის მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი კახეთში ატარებს, ზაფხულობით კი კვლავ მთაში ბრუნდებიან. ყოველი თუში თავს ვალდებულად თვილს, რომ წელიწადში ერთხელ თუშეთის მთები, მშობლიური სოფელი მოინახულოს და საზაფხულო რელიგიურ დღესასწაულებში მიიღოს მონაწილეობა. შირაქიდან დაძრული მწყემსები კი თავის ცხვარს ყოველ ზაფხულს ისევ თუშეთის მთებში აძოვებს. აქვე წველიან და ამზადებენ თუშურ გუდის ყველს. ზაფხულის მანძილზე მთელი თუშეთი გამოცოცხლებულია, იქაურობა ხალხითაა სავსე და მთებში ყველგან ცხვარია. ხოლო ზამთარში აქ რამდენიმე ადამიანი რჩება და გაუკაცურებულ სოფლებში თოვლი და მდუმარება ისადგურებს.

[Mta Mkvarebia]

ეთნოგრაფიული და კულტურული მონაცემები:


თუშეთი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანი რეგიონის შემადგენელი ეთნოკულტურული კუთხეა.

თუშური კილო, ფშაურ და ხევსურულ კილოებთან ერთად, ქართული ენის სხვა დიალექტებისაგან უფრო მეტი არქაულობით გამოირჩევა და ეს არქაიზმები პარალელებს ადრეული შუა საუკუნეების ქართული ენის ძეგლებში ჰპოვებს.

აღსანიშნავია, რომ თუშეთის ერთ-ერთი თემი „წოვებიათა“ მეზობელ ვეინახთა (ჩეჩენ– ინგუშეთში) ენის დიალექტზე მეტყველებს.

ქრისტიანობა, რომელიც მე-1 4 საუკუნეში საქართველოს სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა, საწყის ეტაპზე აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, კერძოდ, თუშეთში ვერ გავრცელდა. შუა საუკუნეებში კი ქრისტეს რჯული აქ ყოველგვარი ძალდატანების გარეშე მაინც გავრცელდა, შეერწყა ადგილობრივ წარმართობას და შეიქმნა სარწმუნოების ერთგვარი სინკრეტული ტიპი.

თუშეთი ტრადიციულად მისდევდა მიწათმოქმედებასა და მსხვილფეხა პირუტყვის მოშენებასა, მაგრამ მაინც წამყვანი წილი მის მეურნეობაში ნომადურ მეურნეობას ეჭირა. ასე იყო ძველად და ასეა ახლა.

მწყემსურმა კულტურამ საუკუნეთა მანძილზე ხელი შეუწყო თუშეთის კულტურული და ყოფითი თავისებურებების, მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი ღირებულებითი სისტემისა და ცხოვრების წესის ჩამოყალიბებას.
თუშური ცხვარი, თუშური ცხენი, მეცხვარე ნაგაზი, თუშური ყველი, თუშური ფარდაგი, თუშური თექა, თუშური ქუდი და სხვა. ქმნიან თუშეთის ერთიან კულტურულ–ესთეტიკურ სივრცეს თავისებური ეთნოფსიქოლოგიური წყობითა და სოციალური რიტუალების სისტემით.

ტრადიციულად თუში ქალის შავი ფერის თავშალი მუხლებამდე ეშვებოდა და სპეციალურ თავსადგამზე -, „კუჭურაზე“ იყო დამაგრებული. ლაბადის მსგავსი სამოსის შიგნით კოჭებამდე დაშვებული კაბა გულ–მკერდის მხარეს ვერცხლის სამკაულებითა და ჯაჭვებით იყო გაწყობილი.

მამაკაცის სამოსი ჩოხა–ახალუხისა და შავი ნაბდის ქუდისაგან შედგებოდა.

ქალიცა და კაციც ატარებდა ქალამნებს – ტყავის ფეხსაცმელებს და ნაქსოვ ფეხსაცმელს–“ჩითებს“. მწყემსური მეურნეობა თუშეთის შინა მრეწველობას მატყლის საჭირო მარაგით უზრუნველყოფდა .

ქალები დახელოვნებულნი არიან ქსოვასა და ნაბდისა და თექის თელვაში. საქსოვი ჩხირებით იქსოვებოდა მრავალფეროვანი ორნამენტებით შემკობილი ჩითები და წინდები, ხოლო ხელის საქსოვ დაზგაზე – ფარდაგი. ქალები დღესაც დახელოვნებულნი არიან ქსოვასა და ნაბდისა და თექის თელვაში.

მამაკაცები ამზადებენ ოჯახებისათვის საჭირო ავეჯსა და ჭურჭელს. თუშური ავეჯის ორნამეტში ფიგურირებს ცისკრის ვარსკვლავის სიმბოლო–დახრილგვერდებიანი ფოთლოვანი ჯვარი.

თუშურ სასიმღერო მელოდიებში ჭარბობს მინორული ტონალობა. განსხვავებით სასიმღერო მელოდიებისაგან, თუშური საცეკვაო მელოდია და ქორეოგრაფია – მაჟორული ჟღერადობითა და გამომსახველობით ხასიათდება.
სალამური, ტრადიციული მწყემსური მუსიკალური ინსტრუმენტი, და ქართული ფანდური მე-19 საუკუნეში შემოსულმა გარმონმა შეავიწროვა. ქალებმა გარმონის მუსიკალურ შესაძლებლობებს ვირტუოზულად შეუთავსეს თუშური მელოდიები და ახლაც დიდი პოპულარობით სარგებლობს.

[Mta Mkvarebia]

ისევ დართლო:









და კვლავ თუშური ცხენები

[Mta Mkvarebia]

მერე ეს საყვარელი პატარა კაცი გავიცანით. რა გქვიაო, რომ ვკითხეთ, "ბაიაო" გვიპასუხა, მაგრამ მერე დავადგინეთ, მამუკა ერქვა . კაკები მივეცით, მოვისყიდეთ და სურათების გადაღებაზეც დაგვთანხმდა





გავემართეთ კვავლოსკენ









ერთერთ სახლზე აი ეს ვნახეთ.



მანამდე პაატა კი გვეუბნებოდა, კვავლოში სტალინის მუზეუმიაო, მაგრამ ყველაფერს გვატყუებდნენ და ვეღარ გავიგე მართლა მუზეუმი იყო, თუ, უბრალოდ, სტალნის ფანატიკოსი იყო ამ სახლის მეპატრონე

[navigator]

რამდენი წლისა ვარო მაგ ბაიამ?

[Mta Mkvarebia]

navigator
რა ვიცი ხმა ვერ ამოვაღებინეთ , მერე გვითხრეს 2 თუ 3 წლისააო.